حسابرسی داخلی، اهرمی برای موفقیت مسئولان

کسی که هدایت می‌کند، در اصل نجات‌بخش نیز هست. اگر کسی ما را نجات داده باشد تا آخر عمر مدیون او می‌شویم؛ چراکه ارزش کار او قابل جبران نیست. نجات دادن می‌تواند شامل مسائل بسیار ساده تا پیچیده باشد. مشورت گرفتن، راهنمایی گرفتن، دریافت هشدار به‌موقع و مواردی ازاین‌دست می‌تواند مسیر صحیح را به ما نشان داده و ما را نجات دهد. نجات‌یافته منافع بی‌شماری کسب کرده و در بیشتر مواقع هزینه‌ای هم نمی‌پردازد یا در مقابل آن مابه ازای بسیار ناقابل می‌پردازد. در حقیقت میان ارزش و منافع حاصل آمده و هزینه صرف شده، توازنی برقرار نیست. یکی از حرفه‌های امروزی که برای سازمان‌ها نقش نجات‌دهنده دارد و می‌تواندسازمان‌ها را از مخاطرات برهاند و به مسیر صحیح هدایت کند، «حسابرسی داخلی» است. بعد از مشکلاتی که در کشور به وجود آمد، خوشبختانه استقرار واحد حسابرسی داخلی در سازمان‌های ایرانی (شرکت‌ها، موسسات اعتباری و…) رو به افزایش است. جوان بودن این حرفه ارزش‌آفرین در ایران موجب شده است تا بسیاری از ذی‌نفعان آن (سهامداران، هیات‌مدیره، مدیران ارشد، کارکنان، دولت و به‌طور عام جامعه) از ارزش‌ها و کارکردهای آن آگاه نباشند. به‌طور عام برای بسیاری از ذی‌نفعان خروجی‌ها، نتایج و پیامد حسابرسی داخلی که در این نوشتار کوتاه آن را «ارزش ایجادشده توسط حسابرسی داخلی» نام‌گذاری می‌کنیم، ملموس و روشن نیست.

چالش حسابرسی

انجام مصاحبه عمیق با ۶۵ نفر از ذی‌نفعان، صاحبنظران حرفه حسابداری (حسابرسی) و بهره‌گیری از دیدگاه‌های آنان و همچنین بررسی‌های میدانی انجام‌شده، نشان می‌دهد که چالش‌های فراوانی درباره حسابرسی داخلی در ایران وجود دارد که مستلزم برنامه‌ریزی برای رفع آن است. یکی از چالش‌های پدیدار شده در پژوهش‌ مزبور «روشن نبودن ارزش ایجادشده توسط حسابرسی داخلی برای ذی‌نفعان» است؛بنابراین به‌اختصار به تبیین این موضوع پرداخته می‌شود. اگر سازمانی را به‌مثابه یک تیم ورزشی فوتبال بنگریم، عملکردهای مثبت سازمان درست مانند بردهای کسب‌شده،گل‌های زده‌شده، جام‌های تصاحب‌شده، افتخارات و عناوین کسب‌شده تلقی می‌شوند. در یک مسابقه ممکن است فقط مهاجم گل را به ثمر برساند، اما آیا می‌توان تمام عملکرد مثبت و نتایج را به او نسبت داد؟

به کمک این مثال ساده می‌توان دریافت که رهگیری عملکرد بسیاری از واحدهای سازمان نسبت به عملکرد کلی سازمان دشوار است؛ اما نقش آن‌ها در کسب عملکرد حاصل آمده،انکارناپذیر است. مدیران تصمیمات نهایی برای نجات، هدایت و پیشبرد سازمان می‌گیرند اما این تصمیم برآیند تلاش‌ها، تفکر، اقدامات، سازوکارها و زحمات طیف وسیعی از تلاش‌های واحدهای سازمانی است که یکی از این واحدهای اثرگذار، واحد حسابرسی داخلی است.

حسابرسی داخلی در دو قالب ارائه خدمات اطمینان بخشی و ارائه خدمات مشاوره‌ای به سازمان خدمات ارائه می‌دهد. اطمینان بخشی و ارائه خدمات مشاوره‌ای از طریق ارزیابی فرآیندهای راهبری سازمان، مدیریت ریسک و کنترل و پیشنهاد برای بهبود آن محقق می‌شود.

یک فرصت خاص

یکی از کارکردهای عام حسابرسی، رفع تردید و ابهام است؛اما به‌راستی «اطمینان دهی» و «رفع تردید» که موجب آرمش می‌شوند، بسیار ارزشمند هستند و به‌راحتی نمی‌توان ارزشی برای آنان نهاد. هنگامی‌که یک شخص به‌صورت‌سالانه (دوره‌ای) برای اطمینان از سلامت خویش، آزمایش پزشکی می‌دهد؛ هزینه‌های آن‌چنانی متحمل نمی‌شود اما منافع آن چیست؟ رفع تردید و اطمینان از سلامت یا آگاهی به‌موقع از بیماری و علائم آن و بالا رفتن امکان درمان از منافع حاصله آن است. پس اگر به‌موقع بتوانیم از علایم بیماری آگاهی پیدا کنیم، احتمال نجات زندگی افزون می‌شود. ارزش درمان، سلامت یافتن و فرصت زندگی به‌راستی چقدر می‌ارزد؟ ارزیابی مستمر فرآیندهای راهبری، مدیریت ریسک و کنترل‌های داخلی سازمان توسط واحد حسابرسی داخلی نیز همین‌گونه است. در گام اول برای مدیران سازمان این اطمینان به وجود می‌آورد که فرآیندها و کنترل‌ها به‌طور صحیح کار می‌کنند و مدیران می‌توانند با آرامش گام‌های لازم برای تحقق اهداف بردارند یا اینکه به‌موقع از نارسایی‌های مربوطه آگاه می‌شوند و درنتیجه می‌توانند به‌صورت بهنگام آن را مرتفع سازند. همچنین حسابرسان داخلی برای سازمان و مدیران آن نسبت به موضوعات مختلف بینش ایجاد می‌کنند. بینش به معنای شناخت دقیق و عمیق از موضوعات و مسائل برای حل آن‌هاست.

فواید کنترل

حسابرسان داخلی برای ایجاد بینش در سازمان نسبت به مساله از چند مولفه استفاده می‌کنند که ۱- آگاهی بخشی، ۲- انعکاس ۳- تصویرسازی و ۴- ایجاد انگیزه، شامل این نکات می‌شوند. مصداق برخی از خدمات مشاوره‌ای و اطمینان بخشی که هم‌اکنون توسط حسابرسان داخلی به سازمان‌ها ارائه می‌شود، شامل موارد زیر است:

مدیر برای تصمیم‌گیری پیرامون طرح تهیه‌شده (توسط اشخاص بیرونی یا سایر واحدهای سازمان)آن را برای بررسی به واحد حسابرسی داخلی ارجاع می‌دهد. حسابرسان داخلی پس از بررسی مفروضات و جوانب آن، گزارشی از غیرواقعی بودن مفروضات و در نظر گرفته نشدن کلیه حقایق به مدیر می‌دهند و مدیر را از اخذ تصمیم اشتباه آگاه می‌سازند.

در جلسه ارزیابی عملکرد یک واحد (شرکت فرعی)، حسابرسان داخلی به‌عنوان مشاوران سازمان در کنار مدیران حضور دارند و با طرح پرسش و ارائه نقطه نظرات خویش، مدیران را در ارزیابی دقیق عملکرد، یاری می‌رسانند.

مدیران سازمان به‌طور ناگهانی از عدم رعایت آیین‌نامه‌های داخلی سازمان که برای ایجاد یکنواختی، مرتفع کردن تعارضات، مدیریت هزینه و غیره وضع شده‌اند، توسط حسابرسان داخلی آگاه می‌شوند.

امروزه ریسک رعایت یکی از پنج مخاطره اصلی سازمان‌ها تلقی می‌شود و عدم رعایت می‌تواند هزینه‌های گزافی به سازمان‌ها تحمیل کند. حسابرسان داخلی با بررسی مستمر رعایت قوانین و مقررات، سازمان‌ها را در رعایت و مدیریت این ریسک یاری می‌کنند.برای نمونه حسابرسان داخلی آخرین آیین‌نامه مرتبط با قوانین و مقررات بیمه تامین اجتماعی را اطلاع‌رسانی می‌کنند و توصیه‌ها و هشدارهای لازم و به‌موقع برای رعایت آن ارائه می‌کنند. همچنین حسابرسان داخلی درباره رعایت آخرین بخشنامه‌های قوانین و مقررات مالیاتی رهنمودهای لازم به سازمان ارائه می‌دهند و در مورد اجتناب از موارد عدم رعایت که در گذشته رخ‌داده‌اند (درس‌های گرفته‌شده از گذشته) هشدارهای لازم را به سازمان ارائه می‌کنند.

کارایی و اثربخشی فرآیندهای مختلف سازمان توسط حسابرسان داخلی موردبررسی قرار می‌گیرد. حسابرسان داخلی با بررسی‌های انجام‌شده، به مدیران گزارش می‌دهند که در صورت ساخت مواد بسته‌بندی (حدود ۵۰۰ میلیون قوطی در سال) به‌جای خرید کارمزدی آن از پیمانکاران، به ازای هر قوطی ۱٫۰۰۰ ریال صرفه‌جویی در بهای تمام‌شده محصول، اتفاق خواهد افتاد. حسابرسان داخلی مشکلات ناشی از اعتبار سنجی مشتریان و پیشنهادهای بهبود آن را به‌موقع به مدیریت سازمان ارائه می‌کنند و مدیریت سازمان را در«مدیریت ریسک لا وصول ماندن مطالبات» یاری می‌رسانند. حسابرسان داخلی پس از حسابرسی شرکت‌های فرعی،وضعیت رعایت ابلاغیه‌های شرکت مادر را به اطلاع مدیران هلدینگ می‌رسانند و همچنین اهم نارسایی‌های مندرج در عملکرد، کنترل‌های داخلی و سوء مدیریت در آن‌ شرکت‌هارا به‌موقع گزارش می‌دهند.

با توجه به بررسی‌های (ارزیابی)صورت‌های مالی و کنترل‌های داخلی حاکم بر گزارشگری مالی توسط حسابرسان داخلی و به اتکای گزارش‌های آنان، اعضای هیات‌مدیره و مدیرعامل شرکت که بخش عمده آن‌هادارای دانش تخصصی فنی (غیرمالی) هستند، با آرامش و اطمینان خاطرصورت‌های مالی را امضا می‌کنند. با عنایت به بورسی بودن شرکت و مسئولیت آنان در مقابل ذی‌نفعان و سهامداران، اطمینان‌دهی حسابرسی داخلی موجب آسودگی خاطر مدیران می‌شود. از طرفی استقرار حسابرسی داخلی در شرکت و شرکت‌های فرعی، فرصت تقلب، سوءاستفاده و سوء جریان را از میان می‌برد و اثر پیشگیرانه دارد. قابل‌اتکا بودن صورت‌های مالی که مبنای تصمیم سرمایه‌گذاران (سهامداران بالفعل و بالقوه) است، بیشتر به قابل‌اتکا بودن کنترل‌های داخلی سازمان که حسابرسان داخلی ناظر،جراح و پرستار آن هستند، بستگی دارد.

مسئولان گوش کنند

به‌راستی بر خدمات ارائه‌شده در بالا که فقط بخشی از خدمات جاری حسابرسان داخلی است، چه قیمتی می‌توان‌نهاد؟ ارزش اینکه اعضای هیات‌مدیره با آرامش و آسودگی خاطر صورت‌های مالی را امضا کنند، چقدر است؟ رفع دغدغه‌های مدیریت و رفع تردید آن‌ها چقدر می‌ارزد؟همچنین برخی از ویژگی‌های حسابرسی داخلی، خدمات ارائه‌شده توسط آن را متمایز می‌کند؛یعنی خدمات ارائه‌شده توسط حسابرسان داخلی چند تفاوت اساسی با گزارش‌های ارائه‌شده توسط سایر نهادها یا واحدهای سازمان دارد. اول اینکه حسابرسی داخلی یک حرفه است، دارای ارتباطات حرفه‌ای و استانداردها، آیین رفتار حرفه‌ای و ضوابط کاری مشخص است. دوم اینکه حسابرسان داخلی در سازمان دارای جایگاه سازمانی مشخص و استقلال (نسبی) هستند و کمیته‌های حسابرسی و هیات‌مدیره از این جایگاه محافظت می‌کنند و سوم اینکه به دلیل آن‌که حسابرسان داخلی درگیر امور اجرایی نیستند، نسبت به پدیده موردبررسی ارزیابی، مستقل هستند و یافته‌های خود را به‌صورت واقع‌بینانه‌ای (بی‌طرفانه‌ای) ارائه می‌کنند. حسابرسی داخلی در حال حاضر هزینه‌های چندانی به هزینه‌های شرکت اضافه نمی‌کند اما ارزش ایجادشده توسط آن‌هاقابل‌ملاحظه است. برای به سرانجام رسیدن تلاش‌های حسابرسان داخلی، عوامل زیادی موثر است که این موضوع اندازه‌گیری ارزش‌های ایجادشده توسط آنان را سخت می‌کند. غیرقابل‌اندازه‌گیری بودن این ارزش‌ها به معنای بی‌ارزش بودن نیست؛ بلکه ارزش‌های ایجادشده در طیف وسیعی از اقدامات و نتایج سازمان و تصمیمات مدیران نهفته است. بدیهی است دستیابی به اهداف حسابرسی داخلی متضمن انجام سرمایه‌گذاری مناسب در واحد حسابرسی داخلی، جذب و تربیت منابع انسانی باکیفیت، وجود ارکان قوی راهبری شرکتی، وجود فلسفه و نگرش مثبت مدیریت نسبت به حسابرسی داخلی، قوانین و مقررات لازم الاجرا، توسعه حاکمیت شرکتی، ترویج حسابرسی داخلی و… خواهد بود. در حقیقت مهیا بودن بسترهای حسابرسی داخلی، نقش اساسی در ارزش‌آفرینی آن دارد. ناگفته پیدا است عملکرد واحد حسابرسی داخلی به عملکرد و اثربخشی واحد تجاری نیز وابسته است. در سازمان‌هایی که به ارزیابی عملکرد، مدیریت هزینه، پاسخگویی، نظارت موثر و به‌طور خلاصه به «مدیریت» اعتقادی وجود ندارد، نمی‌توان انتظار داشت گزارش‌ها و یافته‌های حسابرسی داخلی به سرانجام برسد. به نظر می‌رسد آگاهی از ارزش‌های حسابرسی داخلی می‌تواند فلسفه و نگرش ذی‌نفعان نسبت به حسابرسی داخلی را تغییر دهد و شاید این آگاهی بخشی بتواند بسترهای لازم را برای خلق ارزش توسط «حسابرسی داخلی» در سازمان‌هایی که به مدیریت اعتقاد دارند، مهیا سازد.

با توجه به مسائلی که به آن اشاره کردیم، استقرار واحد حسابرسی داخلی کارآمد در سازمان‌ها،درنهایت به شفافیت، عدالت، انصاف، کارایی، اثربخشی، رعایت قوانین و مقررات و… که از اهداف جامعه، دولت و قانون‌گذاران است، می‌انجامد و منتج به پیامدهای کلان مثبت می‌شود؛ بنابراین از دولت انتظار می‌رود به این حرفه ارزش‌آفرین، توجه بیشتری کند. درانتها باید گفت در دنیا به ارزش حسابرسی داخلی اهمیت فراوانی داده می‌شود و اصول مختلف حاکمیت شرکتی حسابرسی داخلی را به‌عنوان یکی از مکانیزم‌های اصلی خود معرفی کرده‌اند و قوانین و مقررات به‌ویژه قوانین حاکم بر شرکت‌های سهامی عام، حسابرسی داخلی را به رسمیت شناخته‌اند. انجمن حسابرسان داخلی از حدود ۸۰ سال پیش تاسیس‌شده است و در حال حاضر بیش از ۱۹۰٫۰۰۰ عضو دارد و یکی از بزرگ‌ترین تشکل‌های حرفه‌ای جهان است.